W ramach poprzedniego artykułu z niniejszego cyklu przywołaliśmy przykłady działań związanych z informatyzacją postępowań sądowych.

Mają one przede wszystkim związek z wdrażaniem w sądownictwie zaawansowanych systemów wykorzystujących nowe technologie (np. robotów udzielających porad prawnych, algorytmów analizujących materiał dowodowy oraz „wirtualnych” rozpraw). Na przyspieszenie informatyzacji miała również istotny wpływ konieczność dostosowania pracy sądów i urzędów do ograniczeń sanitarnych wprowadzonych w związku z epidemią COVID-19 (czego skutkiem było m.in. wprowadzenie zdalnych posiedzeń, szersze wykorzystanie narzędzi do elektronicznej komunikacji w ramach prowadzonego postępowania i systemów do zdalnego przeglądania akt).

Zmiany związane z informatyzacją postępowań bez wątpienia mogą przynieść istotne korzyści dla obywateli i stanowić realną szansę na usprawnienie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.

Wśród pozytywnych skutków wprowadzanych zmian można wskazać m.in.:

  • brak obowiązku osobistego stawiennictwa w sądzie – może to oznaczać przede wszystkim eliminację barier związanych z odległością i koniecznością dostosowania budynku sądu do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, może to również oznaczać istotne ułatwienie w organizacji codziennej pracy profesjonalnych pełnomocników;
  • zwiększenie efektywności sądownictwa – szczególnie poprzez możliwość wnoszenia pism drogą elektroniczną, co z perspektywy obywateli może oznaczać szybsze procedowanie spraw, które powinno przełożyć się na krótszy czas oczekiwania na załatwienie ich sprawy;
  • digitalizację akt – w praktyce elektroniczne prowadzenie akt może również przyczynić się do łatwiejszego i szybszego obiegu dokumentów, który do tej pory często bywa czynnikiem wydłużającym czas trwania postępowania; dodatkowo, powinno to także ułatwić dostęp do akt stronom, co ogólnie poprawia realizację pełnego prawa do sądu;
  • większą przewidywalność rozstrzygnięć – wspomniane w poprzednim artykule z niniejszej serii „zautomatyzowanie” orzekania z wykorzystaniem odpowiednich algorytmów może doprowadzić również do ujednolicenia orzecznictwa w podobnych stanach faktycznych i ograniczenia ryzyka związanego z niepewnością co do rozstrzygnięcia danej sprawy.

Rozwój nowych technologii w wymiarze sprawiedliwości wymaga jednak również uwzględnienia szeregu elementów związanych z ochroną praw i interesów uczestników postępowania, w tym w szczególności przysługujących im gwarancji procesowych.

Wśród wyzwań związanych z postępującą informatyzacją wskazać można w szczególności:

  • zapewnienie powszechnej dostępności postępowań sądowych – zarówno w obszarze dostępu do odpowiedniego sprzętu, jak i dobrej jakości połączenia internetowego;
  • realizację równego prawa do sądu – w zakresie podziału postępowań na zdalne i tradycyjnie przy zastosowaniu kryterium wartości przedmiotu postępowania istnieje ryzyko, że udział sędziego byłby zarezerwowany jedynie dla tych o wyższej wartości co w praktyce mogłoby się sprowadzać do spraw tylko niektórych grup społecznych;
  • zachowanie indywidualnego podejścia do każdej sprawy oraz niezawisłości sędziowskiej – próby powielania orzeczeń w oparciu o powtarzalne, zautomatyzowane schematy mogą w dalszej perspektywie skutkować trudnościami w przełamaniu niekorzystnej dla obywateli lub nawet nieaktualnej linii orzeczniczej; mogą także sprawiać, że niezawisłość sędziowska, objawiająca się m.in. w indywidualnym, niezależnym spojrzeniu na sprawę poprzez pryzmat wartości, ocen i doświadczeń danego sędziego stanie się fikcją;
  • jawność algorytmów – przy założeniu, że orzeczenia byłyby w praktyce wydawane przez AI z wykorzystaniem zaawansowanych algorytmów, wówczas dla zapewnienia obywatelom prawa do obrony konieczna byłaby możliwość zapoznania się z tymi algorytmami w celu odtworzenia procesu poprzedzającego wydanie orzeczenia oraz wyeliminowanie problemu tzw. „black box” (szerzej odnieśliśmy się do tej kwestii w artykule Rola sztucznej inteligencji w postępowaniu podatkowym).

Podejmowane obecnie działania w związku z informatyzacją postępowań sądowych w większości zakładają jedynie wsparcie pracy sędziego i usprawnienie czynności administracyjnych wykonywanych przez pozostałych pracowników sądów. Jednak na podstawie obecnych tendencji (takich jak rosnąca popularność metod ODR oraz pierwsze próby wykorzystywania w wymiarze sprawiedliwości sztucznej inteligencji) uzasadniony wydaje się wniosek, że podejmowane zmiany mogą w przyszłości prowadzić do stopniowego ograniczania roli sędziego w rozstrzyganiu sporów, a w dalszej kolejności do całkowitego wyłączenia go z tego procesu, przynajmniej w niektórych kategoriach spraw.

Takie rozwiązanie może rodzić szereg korzyści, niemniej winno uwzględniać zabezpieczenie się przed ryzykami, które już w chwili obecnej można dość łatwo zidentyfikować. Powinno także zakładać elastyczne podejście do przeszkód, które mogą pojawić się w przyszłości i odpowiednie korygowanie w tym zakresie wdrażanych rozwiązań.

Źródła:

  • R. Susskind, Sądy internetowe i przyszłość wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2021.
  • Raport Fundacji Court Watch Polska, Sądy dostępne przez Internet. Szanse i zagrożenia, Toruń 2020.
  • R. Susskind, D. Susskind, Przyszłość zawodów. Jak technologia zmieni pracę ekspertów, Warszawa 2019.

Czytaj więcej

Sprawdź krótki kurs: Postępowania i kontroleFilm przybliża kwestie postępowań i kontroli podatkowych, które są przewidziane w ramach Ordynacji podatkowej.