W poprzednim artykule z cyklu wskazywaliśmy na zastosowanie sztucznej inteligencji (AI) w postępowaniach i kontrolach podatkowych. Rozwój nowych technologii ma również istotny wpływ na informatyzację postępowań sądowych (też w sprawach podatkowych), a tym samym na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości i rolę, jaką pełnią w nim sędziowie.

W ramach niniejszego wpisu przywołamy przykłady najbardziej zaawansowanych aktualnie systemów wykorzystujących nowe technologie w sądownictwie. Natomiast w kolejnym wpisie wskażemy na skutki, jakie mogą wiązać się z wprowadzanymi w tym obszarze zmianami.

Roboty, algorytmy i symulatory wyników, czyli rewolucja technologiczna w sądownictwie

Algorytmy analizujące materiał dowodowy, wirtualne sądy i roboty udzielające porad prawnych w niektórych krajach azjatyckich już teraz stają się codziennością. W uznawanym za najbardziej zaawansowany technologicznie sądzie w Chinach (West Lake Court w Hangzhou), na co dzień wykorzystuje się m.in. roboty oferujące interesantom pomoc prawną oraz wirtualne sale rozpraw. Z kolei protokolanci zastąpieni są tam systemem rozpoznawania mowy, który w trakcie rozprawy rozpoznaje głos każdego z uczestników i automatycznie „spisuje” jej przebieg. Roboty udzielające porad prawnych są wykorzystywane również m.in. w Sądzie Ludowym w Pekinie, gdzie na podstawie bazy ok. 40 tys. pytań udzielają odpowiedzi dotyczących stanu prawnego i aktualnej sytuacji procesowej stron w danym postępowaniu. Ponadto Pekin i Kanton dysponują obecnie jednymi z nowocześniejszych sądów internetowych, w których przeprowadzane są wirtualne rozprawy, a składane online dokumenty weryfikowane są przy pomocy technologii blockchain.

W Szanghaju natomiast podejmuje się już próby zastąpienia sędziego systemem opartym na AI. W 2020 roku w dziesięciu sądach w tym mieście zrealizowano półroczny program pilotażowy tzw. Systemu 206. System ten oprócz realizacji komend głosowych i rozpoznawania mowy w trakcie rozpraw, ma również analizować materiał dowodowy pod względem jego wiarygodności i spójności. Docelowo ma zwracać uwagę sędziego na ewentualne nieścisłości, które mogłyby zaburzać ocenę dowodów i doprowadzić na przykład do skazania niewinnej osoby. W trakcie pilotażu system „uczył się” rozpoznawać potencjalne luki w materiale dowodowym, poprzez analizę danych z archiwalnych spraw. W ocenie jego twórców, System 206 ma zapewnić ujednolicenie orzecznictwa w podobnych sprawach i usprawnić wymiar sprawiedliwości.

Zaawansowane technologie wykorzystywane są również w sądach w Singapurze, gdzie już od kilkunastu lat istnieje nakaz składania dokumentów w formie elektronicznej we wszystkich sprawach cywilnych. Obecnie w Singapurze projektowany jest „Symulator wyników”, który przed rozpoczęciem postępowania ma oferować wskazówki potencjalnym skarżącym. Na początek systemem tym objęte będą postępowania dotyczące odszkodowań.

Z kolei w europejskich systemach wymiaru sprawiedliwości szereg istotnych zmian technologicznych zauważyć można na przykładzie Estonii. Wprowadziła ona m.in. system e-File, który istotnie wspiera komunikację w ramach postępowań sądowych. Zdecydowano tam również o stosowaniu zaawansowanego systemu, który automatycznie rejestruje sprawy, przydziela je konkretnym sędziom i publikuje wyroki na stronie internetowej. Na uwagę zasługuje też System e-Law, który zawiera działającą na podstawie technologii blockchain bazę norm prawnych o wzmocnionej ochronie przed ewentualnymi cyberatakami.

Rozwiązywanie sporów sądowych z wykorzystaniem systemów ODR

Rozwój technologiczny, oprócz nowych narzędzi wspierających codzienną pracę sędziego, czy wręcz go zastępujących, przyniósł również zmianę w podejściu do rozwiązywania sporów. W niektórych krajach prowadzone są obecnie prace nad modyfikacją zasad postępowań sądowych i rozstrzyganiu części sporów w ramach systemów ODR (Online Dispute Resolution). ODR to rozwiązania nawiązujące do znanych już metod ADR (Alternative Dispute Resolution), zakładających rozwiązywanie sporów w sposób stanowiący alternatywę dla długotrwałych i kosztownych procesów sądowych (np. mediacje lub arbitraż).

Twórcom systemów ODR przyświeca założenie, że strony mogą rozwiązać spór, korzystając ze specjalnie przygotowanej w tym celu platformy internetowej. Dopiero jeśli ta próba rozwiązania sporu zawiedzie, sprawa zostaje skierowana do rozpoznania w ramach tradycyjnego postępowania z udziałem sędziego.

Tego typu rozwiązania zyskują na popularności szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Przykładem sądu opartego na ODR jest sąd online w Utah, który program pilotażowy przeszedł już pod koniec 2018 r. Do rozstrzygania sporów o mniejsze roszczenia wykorzystuje on platformę komunikacyjną, za której pośrednictwem, strony podejmują próbę rozstrzygnięcia sporu bez udziału sądu. W przebieg postępowania na tym etapie angażowani są facylitatorzy, którzy wyjaśniają podstawowe kwestie prawne, podejmują próby mediacji i pomagają przygotować projekt ugody lub dokumentów procesowych. Jeśli facylitator zdecyduje się przekazać sprawę sędziemu, wówczas sędzia decyduje, czy potrzebna jest rozprawa na żywo. Jeśli nie, wówczas za zgodą stron sprawa zostaje rozstrzygnięta online na podstawie złożonej wcześniej dokumentacji.

Na podobnych założeniach oparte jest również rozwiązywanie części sporów za pośrednictwem opracowanej na uniwersytecie w Michigan platformy Matterhorn, która program pilotażowy przeszła już w 2014 roku, a obecnie działa w ponad czterdziestu sądach w ośmiu stanach. Matterhorn jest systemem umożliwiającym ugodowe rozwiązanie części sporów oraz usprawniającym komunikację z sądami i innymi instytucjami. W przypadku braku możliwości ugodowego rozwiązania sporu sprawa kierowana jest do rozpoznania w drodze tradycyjnego postępowania sądowego. O rozstrzygnięciu sądowym strony powiadamiane są komunikatem na platformie Matterhorn, która obecnie działa również w formie aplikacji na smartfony.

Wpływ epidemii COVID-19 na informatyzację postępowań sądowych

Istotny wpływ na przyspieszenie informatyzacji postępowań sądowych miała również konieczność zapewnienia funkcjonowania sądów, zgodnie z reżimem sanitarnym wprowadzonym w związku z epidemią COVID-19. Należy jednak zauważyć, że w odróżnieniu od przytoczonych powyżej przykładów wykorzystywania nowych technologii i metod ODR, w tym przypadku z reguły sprowadzało się to do informatyzacji jedynie niektórych elementów postępowań, które w standardowych warunkach odbywają się w formie stacjonarnej.

W Polsce zmiany te wiązały się przede wszystkim z rozpoznawaniem spraw w formie rozpraw odmiejscowionych, zakładających zdalne połączenie stron ze składem sędziowskim, znajdującym się na sali rozpraw w budynku sądu. W tym celu sądy korzystały z takich programów jak Avaya Scopia, Jitsi, Webex i MS Teams, umożliwiając zdalny udział w rozprawach po odpowiedniej weryfikacji w ramach indywidualnego dostępu. Dla porównania w Stanach Zjednoczonych transmisje rozpraw odbywały się m.in. za pośrednictwem aplikacji ZOOM oraz w ramach publicznych transmisji na profilach poszczególnych sądów w serwisie YouTube. Informatyzacja postępowań wiązała się w Polsce również z częstszym korzystaniem z dostępnych wcześniej narzędzi do komunikacji z sądami (ePUAP, internetowe czaty Biur Obsługi Interesanta) oraz systemów umożliwiających zdalne zapoznanie się z aktami prowadzonych spraw (m.in. system PASSA). Podobne rozwiązania wprowadzono m.in. w Hiszpanii, gdzie na szeroką skalę zaczęto korzystać z systemu LexNet, pełniącego funkcję elektronicznego biura sądowego. Z kolei w Wielkiej Brytanii na szerszą skalę zaczęto wykorzystywać platformę Single Justice Service ułatwiającą zdalne przeprowadzenie postępowania oraz składanie oświadczeń, w tym m.in. zdalne przyznawanie się do winy.

Epidemia COVID-19 przyspieszyła zmiany technologiczne zachodzące w sądach, z jednej strony zmuszając do szukania kreatywnych rozwiązań technicznych, a z drugiej przełamując w tym zakresie opór przed daleko idącymi zmianami, zarówno po stronie decydentów, pracowników wymiaru sprawiedliwości, jak również społeczeństwa. Część rozwiązań wprowadzonych w związku z COVID-19 zapewne zostanie utrzymana na stałe albo będzie stanowić bazę do rozwoju dla dalszych działań już w rzeczywistości po epidemii.

Warto doczytać

Źródła:

  • R. Susskind, Sądy internetowe i przyszłość wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2021.
  • Raport Fundacji Court Watch Polska, Sądy dostępne przez Internet. Szanse i zagrożenia, Toruń 2020.
  • R. Susskind, D. Susskind, Przyszłość zawodów. Jak technologia zmieni pracę ekspertów, Warszawa 2019.

Sprawdź nasze kursy online na CRIDOTEKA: