Jak wskazywaliśmy w zapowiedzi cyklu, nowe technologie wywierają obecnie istotny wpływ na wszystkie dziedziny życia, w tym również na kontrole i postępowania podatkowe. Prawo podatkowe – jako z natury dość złożone i skomplikowane – stanowi szczególnie podatny grunt do zastosowania sztucznej inteligencji (AI). W niniejszym wpisie skupimy się nad jej wykorzystaniem – obecnie jak i w przyszłości – w obszarze postępowań podatkowych, zarówno z perspektywy organów podatkowych, jak i podatników.

Postępowania podatkowe obecnie – jaką rolę pełni AI?

Postęp technologiczny umożliwia organom coraz lepszą analitykę danych, dlatego z ich perspektywy kluczowym aspektem wydaje się zebranie jak największej ilości elektronicznych danych wejściowych w kompatybilnej strukturze i o odpowiedniej jakości, żeby poprzez stosowne aplikacje i narzędzia wykorzystujące AI móc te dane analizować i porównywać w szerszym kontekście. Już w tym momencie organy podatkowe korzystają z rozbudowanej bazy narzędzi, które umożliwiają weryfikowanie poprawności i rzetelności rozliczeń podatników oraz m.in. służą typowaniu podmiotów do kontroli.

Jednym z nich jest Analizator JPK, który poddaje analizie struktury Jednolitych Plików Kontrolnych, czyli zbiory plików w formacie .xml, zawierających dane z ksiąg podatkowych prowadzonych w formie elektronicznej oraz dokumentów księgowych. Warto dodać, że ważnym celem samego wprowadzenia JPK było przyspieszenie i zwiększenie efektywności kontroli celno-skarbowej czy podatkowej, a w szczególności typowania podatników do takich kontroli.

Kolejnym istotnym z perspektywy administracji skarbowej narzędziem kontrolująco-analitycznym jest wdrożony w 2018 r. System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej (STIR). Jest to narzędzie wykorzystujące ustrukturyzowane duże zbiory danych z instytucji bankowych (banków jak i SKOK-ów) do przeciwdziałania wykorzystywaniu sektora finansowego do wyłudzeń skarbowych. Poprzez STIR analizowane są nie tylko dane przekazywane przez banki i SKOK-i, ale również pobierane są informacje z CEIDG, KRS oraz oceniane łącznie w kontekście składanych przez podatników plików JPK i innych danych posiadanych przez administrację skarbową. Następnie STIR za pomocą określonych algorytmów przetwarza wskazane dane, czego wynikiem jest automatycznie generowana informacja o wskaźniku ryzyka potencjalnego wykorzystania sektora bankowego do wyłudzeń skarbowych, zwłaszcza w zakresie podatku VAT.

Ponadto, administracja skarbowa dysponuje takimi narzędziami jak m.in. biała lista podatników VAT, kasy online, e-Sprawozdania Finansowe, System Elektronicznego Nadzoru Transportu (SENT) czy e-Faktury (które na razie są fakultatywne). Narzędzia te również wspomagają weryfikację rozliczeń podatników oraz typowanie podmiotów do kontroli.

Narzędzia służące do typowania do kontroli oraz wyniki ich prac wykorzystywane są przez organy też w postępowaniu dowodowym, gdzie określone wolumeny danych poddawane są weryfikacji i analizie w sposób zautomatyzowany. Taką zaawansowaną ocenę danych umożliwia m.in. wspólna jednolita cyfrowa platforma służąca do przechowywania danych Ministerstwa Finansów i Krajowej Administracji Skarbowej – Fundament Danych. Fundament gromadzi w jednym miejscu informacje pozyskane z JPK, e-faktur, CEIDG, KRS, STIR, czyli wielu źródeł danych o odmiennych strukturach i wykonanych w różnych technologiach, co umożliwia bieżące i bezpośrednie porównywanie danych podatników.

Warto wskazać, że korzyści z analizy danych elektronicznych płyną nie tylko dla organów podatkowych, ale również dla samych podatników. Dostęp do ustrukturyzowanych danych pozwala podatnikom m.in. na identyfikowanie potencjalnych nieuczciwych kontrahentów czy analizę nieefektywności podatkowych i potencjalnych obszarów ryzyk.

Postępowanie podatkowe przyszłości – jaką rolę będzie pełnił człowiek?

Zastanawiając się nad postępowaniami przyszłości jako punkt wyjścia można przyjąć odwrócenie pytania jakie stawialiśmy w przypadku obecnej sytuacji – warto rozważyć nie to jaką rolę będzie pełnić w nich AI, a raczej, ile miejsca AI pozostawi w nich dla człowieka.

W związku z wprowadzaniem coraz bardziej zaawansowanych narzędzi wykorzystujących algorytmy rodzi się pytanie, czy w przyszłości, na etapie typowania do kontroli, będzie jeszcze konieczny udział człowieka. Pewnym ograniczeniem dla AI jest na razie ilość i jakość danych wejściowych, niemniej można założyć, że w przyszłości uda się zebrać w kompatybilnej formie, na której będą mogły pracować algorytmy, jeżeli nie wszystkie, to niemalże wszystkie niezbędne w tym zakresie dane. Rola człowieka ograniczałaby się więc w takim przypadku głównie do serwisowania, nadzorowania i ewentualnie rozbudowania czy unowocześniania / aktualizowania (np. z uwagi na zmieniające się regulacje prawne) autonomicznych narzędzi analitycznych, ale – co do zasady – już nie do samodzielnego zbierania i analizowania danych pod kątem wyboru podmiotów do kontroli.

Ponadto, m.in. ze względu na wysoki poziom informacji posiadanych przez organy już na etapie typowania do kontroli, znacznemu ograniczeniu ulegnie także prawdopodobnie postępowanie dowodowe (nie mówiąc już o, co do zasady jeszcze prostszych z tego punktu widzenia, czynnościach sprawdzających) i udział w nim człowieka. Już bowiem na wstępie postępowania szereg danych będzie zebranych i odpowiednio przetworzonych, a ewentualne uzupełniające działania algorytmu w tym zakresie będą znacznie efektywniejsze i szybsze, niż tradycyjna weryfikacja dokumentów dokonana przez człowieka. Wybiegając w przyszłość wydaje się, że również zakres czynności takich jak dowód z oględzin w miejscu prowadzenia działalności może zostać istotnie ograniczony czy to przez wysokiej jakości przeanalizowanie innych danych, czy też wykorzystanie stosownych urządzeń technicznych (np. drony i przetwarzanie w sposób zautomatyzowany uzyskanych z nich danych).

Przechodząc do kwestii rozstrzygnięć kończących postępowanie, już dzisiaj polskie organy podatkowe (art. 126 par. 2 Ordynacji podatkowej) mogą wysyłać automatycznie wygenerowane pisma, które nie muszą być podpisane przez człowieka. Można zakładać, że w przyszłości administracja skarbowa będzie dążyła do zwiększania zakresu pism automatycznie generowanych przy wykorzystaniu AI, włączając w to także decyzje kończące postępowanie podatkowe. Wydaje się całkiem prawdopodobne, że w szczególności w sprawach o ugruntowanej linii orzeczniczej, rozwiązania oparte o AI w przyszłości będą mogły automatycznie zaproponować rozstrzygnięcie i treść decyzji podatkowej.

W takiej sytuacji istotne będzie jednak zachowanie gwarancji procesowych podatnika. Z tej perspektywy niezbędne będzie zapewnienie podatnikowi możliwości prześledzenia danych, na których bazowała AI generując decyzję, a także samej drogi pomiędzy tymi danymi a wygenerowanym rozstrzygnięciem – innymi słowy z jakich powodów AI wygenerowała takie, a nie inne rozstrzygnięcie. Szczególnie istotne w tym kontekście wydaje się zagadnienie tzw. black box, czyli braku możliwości dokładnego sprawdzenia w jaki sposób działają i generują wyniki niektóre zaawansowane systemy oparte o AI.

Ponadto, jeżeli rozstrzygnięcie zostanie wygenerowane przez AI, to warto się zastanowić jak będzie wyglądać postępowanie odwoławcze – należy zakładać, że zaangażowanie na jego etapie analogicznych rozwiązań AI powinno generalnie doprowadzić do takiego samego rozstrzygnięcia (o ile oczywiście np. z inicjatywy strony nie pojawią się w sprawie nowe dane wejściowe). Stąd w wielu przypadkach postępowanie odwoławcze byłoby fikcją. Może więc na tym etapie należy upatrywać większej roli człowieka – jako drugiej instancji weryfikującej rozstrzygnięcie wygenerowane przez AI (pod warunkiem oczywiście, że będzie on robił to w dużej mierze samodzielnie, a nie w oparciu o narzędzia działające na analogicznych rozwiązaniach AI)?

Warto jeszcze wspomnieć o możliwościach, jakie może dawać AI w postępowaniach przyszłości z perspektywy podatnika. Znając algorytmy stosowane przez organy i mając dane wejściowe, podatnik będzie bowiem w stanie bardziej precyzyjnie, niż obecnie, przewidzieć wynik ewentualnego postępowania. Dodatkowo, wobec tego, że same postępowania powinny stać się dużo bardziej przewidywalne, z perspektywy podatników zwiększą się możliwości ograniczenia ryzyk w tym obszarze.

WARTO DOCZYTAĆ:

  • Postępowania przyszłości | Zapowiedź cyklu

Sprawdź nasze kursy online na CRIDOTEKA: