Prośbą czy groźbą w niesfornego podatnika?
Techniki behawioralne mogą być bardzo skutecznym sposobem na poprawienie ściągalności danin publicznych. Trzeba je jednak dostosować do lokalnych uwarunkowań.
Rządzący państwami potrzebują podatków do realizowania celów społecznych oraz dostarczania usług publicznych, które wspierają rozwój kraju. Standardowe środki polityczne, służące poprawie wydajności systemu podatkowego, takie jak reforma ustawodawstwa, są czasochłonne, a mimo to mogą nie wystarczyć. Zrozumienie ludzkich zachowań i sposobu interakcji jednostek z rządzącymi może okazać się niezwykle skutecznym sposobem na poprawę ściągalności podatków. Rozwiązania behawioralne, koncentrują się na dostosowaniu istniejących systemów i procesów, a zatem mogą być realizowane stosunkowo szybko i niskim kosztem. Są one dodatkowym narzędziem w zestawie narzędzi politycznych, które organy podatkowe wprowadzają, aby poprawić przestrzeganie przepisów podatkowych.
Przed czterema laty Bank Światowy przeprowadził bardzo interesujący eksperyment i na jego podstawie wytypował czynniki społeczne, psychologiczne i ekonomiczne wpływające na decyzje podatników. Badanie polegało na wysyłaniu listów podatnikom, zalegającym z podatkami. Z przeprowadzonych badań wynika, że w motywowaniu podatników do płacenia podatków kluczowy jest kontekst. Na przykład przypomnienia o zapłacie podatku oparte na pokazywaniu pozytywnych efektów wpływów podatkowych dla obywateli (poprawimy ochronę zdrowia i zbudujemy drogi) dobrze działają w jednym kraju, natomiast w innym kraju lepiej działa język ostrzegający przed sankcjami i karami. Eksperyment został przeprowadzony we współpracy z organami podatkowymi w Polsce, na Łotwie, w Kosowie oraz po drugiej stronie globu w Gwatemali i Kostaryce. Przeprowadzone badanie weryfikowało, w jaki sposób można poprawić deklaracje podatkowe, usprawnić procesy organów podatkowych oraz zwiększyć przychody z podatków. Do badania użyto komunikatów behawioralnych, aby sprawdzić ich wpływ na skuteczne uregulowanie zaległości podatkowych.
W Polsce do badania zostały zakwalifikowane osoby, które zadeklarowały podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) za rok obrotowy 2015, ale go nie zapłaciły w terminie (do 30 kwietnia 2016 r.) tj. podatnicy zalegający z płatnościami. Badanie obejmowało łącznie 149 925 indywidualnych podatników. Do eksperymentu użyto 9 rożnych listów z czego każdy zawierał inaczej sformułowany komunikat nakłaniający do zapłacenia podatku.
Najważniejsze konkluzje z przeprowadzonego badania są następujące:
- Listy behawioralne znacznie poprawiają tax compliance i wykazują się większą skutecznością w uregulowaniu zaległości podatkowych, niż listy ponaglające tzw. „dunning letter”.
- W Polsce skuteczniejsze okazały się listy z komunikatami ostrzegającymi, które podkreślają sankcje za nieprzestrzeganie przepisów i określają brak płacenia podatków jako celowy wybór. Natomiast wiadomości o łagodnym komunikacie, podkreślające społeczne znaczenie podatków, takie jak: wykorzystanie podatków na finansowanie szkół, dróg i bezpieczeństwa, nie były tak efektywne.
- Skuteczność listów z określonymi komunikatami jest zróżnicowana i zależy od pewnych cech podatników. Listy o łagodnym tonie, opierające się na komunikatach dotyczących dóbr publicznych były bardziej skuteczne w grupie wiekowej 20-29 lat, natomiast okazywały się mało skuteczne w grupie wiekowej 50-64 lata. Ponadto komunikaty o łagodnym tonie odnoszące się do korzyści publicznych działają lepiej na obszarach wiejskich, być może jest to spowodowane ściślejszym odziaływaniem tego rodzaju wydatków na społeczność.
- Analiza kosztów i korzyści wykazała, że gdyby najbardziej skuteczny list został wysłany do wszystkich podatników w próbie (149 925), organ podatkowy uzyskałby dodatkowe dochody budżetowe, wynoszące ok. 40 mln. zł – dodatkowe przychody byłyby 28 razy większe niż koszt całego przedsięwzięcia (koszty administracyjne, pracownicy, wysyłka listów). Wyniki badań pokazują, że można usprawnić procesy komunikacyjne, aby poprawić przestrzeganie przepisów podatkowych przy jednocześnie niskich kosztach i bez potrzeby nowej legislacji.
Porównując kontekst Polski na tle badań przeprowadzonych w innych krajach, niektóre wyniki były zaskakujące. O ile rozmiary efektów i zyski dla systemu podatkowego były podobne pomiędzy krajami to rodzaje komunikatów, które wykazały największą skuteczność w Polsce (mówiące o karach za niezapłacenie podatku) okazywały się najmniej skutecznym typem wiadomości w innych krajach, w tym w Gwatemali. W pozostałych krajach skuteczne okazywały się listy odnoszące się do korzyści społecznych uzyskanych dzięki zapłacie podatku.
Jak można było przeczytać jakiś czas temu w mediach, taki list bywa jednak czasami sporym zaskoczeniem dla podatnika, zwłaszcza takiego, który podatki ma uregulowane. Głośna była sprawa jednej podatniczki, która otrzymała list przypominający o obowiązku zapłaty zaliczek na PIT za 2019 r. i konsekwencji grożących za niewywiązanie się z niego. Podatniczka była ponoć zdziwiona, bo zaliczki na PIT miała opłacone. Widać więc, że pisma behawioralne mogą wywołać nieco inne skutki niż zamierzone, jeśli trafią do źle dobranego adresata. Istotna jest więc dobra selekcja grupy docelowej, ponieważ brak uważności w tej kwestii może spowodować wzrost braku zaufania do organów podatkowych. Ważne może być też, aby dostosować komunikat takiego listu do danej grupy społecznej czy z uwzględnieniem kontekstu kulturowego. Ostatecznie, mimo że z polskiej perspektywy wydaje się, iż „grożenie” trafia na bardziej podatny grunt, to jednak podejście „spodziewanych korzyści” również niekiedy się przebija – warto tu chociażby wspomnieć o niedawnej akcji Ministerstwa Finansów pokazującej aspekty redystrybutywne wpływów podatkowych w ramach nagrania dziękującego podatnikom za terminowe rozliczenie z PIT.
http://documents1.worldbank.org/curated/en/387711517954782156/pdf/123252-eMBeD-Poland-Tax-Brief.pdf
Posłuchaj
