Przepisy ustawy z 22.7.2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej istotnie ułatwiły ściganie spółek, którym można przypisać odpowiedzialność za przestępstwo przeciwko środowisku. Ta zmiana może zwiastować nowy początek długo zapowiadanej rewolucji w polskim systemie odpowiedzialności osób prawnych za przestępstwa.

Zmiany przepisów ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary

1.9.2022 r. weszły w życie przepisy ustawy z 22.7.2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej, w tym jej art. 6 istotnie zmieniający podstawy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa przeciwko środowisku. Stosownie do tych zmian, w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (OdpZbiorU) dodano m.in. art. 4a, zgodnie z którym w przypadku przestępstw przeciwko środowisku podmiot zbiorowy może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za przestępstwo środowiskowe niezależnie od uprzedniego wydania orzeczenia potwierdzającego fakt popełnienia takiego czynu przez osobę fizyczną. To potężny wyłom w dotychczasowym systemie prejudykatu uzależniającym ściganie podmiotu zbiorowego od wykazania winy sprawcy (np. pracownika lub członka zarządu). W przypadku pozostałych przestępstw ściganie podmiotu zbiorowego nadal będzie wymagało uprzedniego potwierdzenia prawomocnym orzeczenie, popełnienia czynu zabronionego przez odpowiednią osobę.

Ułatwienie i przyspieszenie ścigania osób prawnych odpowiedzialnych za przestępstwa przeciwko środowisku

Ustawodawca uznał zatem, że przestępstwa środowiskowe wymagają szybszego ścigania podmiotów zbiorowych niezależnie od odpowiedzialności ich sprawców – np. członków organów spółek czy ich pracowników, którzy dopuścili się tego przestępstwa, o ile przyniosło lub mogło ono przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść chociażby niemajątkową. W konsekwencji prokurator będzie mógł wystąpić z wnioskiem o wszczęcie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu niezależnie od prowadzenia postępowania w sprawie samego przestępstwa, jeżeli postępowanie będzie dotyczyło przestępstwa środowiskowego, tj. czynów zabronionych z:

  • 181-188 Kodeksu karnego,
  • 31-34 ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. z 2019 r. poz. 1225),
  • 58-61 i art. 64 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. z 2019 r. poz. 706),
  • 37b ustawy z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. z 2019 r. poz. 59),
  • 127a i art. 128a ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2020 r. poz. 55),
  • 52 i art. 53 ustawy z dnia 15 maja 2015 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową oraz o niektórych fluorowanych gazach cieplarnianych (Dz.U. z 2019 r. poz. 2158),
  • 35a ustawy z dnia 16 marca 1995 r. o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki (Dz.U. z 2017 r. poz. 2000 oraz z 2019 r. poz. 2303).

Konsekwencje zmian dla spółek oddziaływujących na środowisko

Dotychczas –  w przypadku potencjalnie przestępnego oddziaływania działalności spółki na środowisko –  spółki także były obciążone ryzykiem odpowiedzialności na podstawie przepisów OdpZbiorU. Jednakże otwarcie możliwości pociągnięcia spółki do odpowiedzialności było poprzedzone długotrwałym postępowaniem karnym przeciwko osobie fizycznej. Przed wszczęciem postępowania przeciwko spółce konieczne było potwierdzenie prawomocnym wyrokiem winy osoby fizycznej, za której działania spółka może ponosić odpowiedzialność (zob. art. 3 OdpZbiorU). To skutecznie zniechęcało organy ścigania do poszukiwania odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na co wskazuje rzadkie stosowanie ww. ustawy. Obecnie w przypadku przestępstw przeciwko środowisku ów wymóg został usunięty, a zatem rzeczywiste ryzyko postępowania przeciwko spółce aktualizuje się znacznie wcześniej – od początku czynności organów związanych z podejrzeniem popełnienia takiego przestępstwa.

W konsekwencji w przypadku wystąpienia w działalności spółki jakiegokolwiek incydentu mogącego stanowić przestępstwo przeciwko środowisku członkowie zarządu powinni zlecić niezwłoczne działania zmierzające do:

  • ustalenia osób odpowiedzialnych za przestępstwo przeciwko środowisku,
  • ryzyka przypisania spółce odpowiedzialności za ww. przestępstwo;
  • okoliczności umożliwiających wyłączenie odpowiedzialności spółki za przestępstwo środowiskowe – np. poprzez wykazanie, że spółka zachowała należytą staranność w zakresie wyboru osoby fizycznej odpowiedzialnej za przestępstwo lub w nadzorze nad nią albo że wewnętrzna organizacja spółki zapewniała uniknięcie popełnienia przestępstwa.

Zgodnie ze znowelizowanymi przepisami OdpZbiorU, wobec spółki, której przypisano odpowiedzialność za przestępstwo środowiskowe sąd wymierza karę pieniężną w wysokości od 10.000 zł do 5 000 000 zł. Niezależnie od kary pieniężnej sąd może orzec także określone w ustawie zakazy, w tym np. zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne (zob. art. 9 OdpZbiorU).