22 maja 2023 r. w życie weszły przepisy ustawy o fundacji rodzinnej wprowadzające nowy rodzaj osoby prawnej - fundację rodzinną, której celem ma być ułatwienie sukcesji w firmach rodzinnych oraz zapewnienie ciągłości ich funkcjonowania niezależnie od następujących zmian pokoleniowych. Ustawa o fundacji rodzinnej wprowadziła także liczne zmiany w innych ustawach, w tym w szczególności w ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu („Ustawa AML”) poprzez nałożenie dodatkowych obowiązków AML w związku z fundacją rodzinną.

Zgłoszenie do CRBR (Centralny Rejestr Beneficjentów Rzeczywistych)

Na gruncie Ustawy AML fundacja rodzinna traktowana jest na takich samych zasadach jak trust - prawa i obowiązki trustów wynikające z Ustawy AML będą mieć zatem zastosowanie do fundacji rodzinnych. W związku z powyższym fundacja rodzinna zobowiązana jest do identyfikacji osób będących beneficjentami rzeczywistymi (czyli osobami sprawującymi kontrolę nad fundacją – należy je odróżnić od pojęcia beneficjenta w rozumieniu ustawy o fundacji rodzinnej) oraz następnie dokonania zgłoszenia (w tym jego aktualizacji) do CRBR. Jeśli do fundacji rodzinnej miałyby zostać wniesione akcje lub udziały w spółkach, również rekomendowana jest weryfikacja, w jaki sposób wpływa to na ustalenia beneficjentów rzeczywistych tych podmiotów.

Co ciekawe, art. 58 Ustawy AML nakładający obowiązek zgłoszenia do CRBR nie jest w pełni dostosowany do fundacji rodzinnej (nie wskazuje jej wprost), jako że odnosi się jedynie do trustów, których powiernicy lub osoby zajmujące stanowiska równoważne: (i) mają miejsce zamieszkania lub siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub (ii) nawiązują stosunki gospodarcze lub nabywają nieruchomość na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w imieniu lub na rzecz trustu. Na gruncie Ustawy AML nie każdy trust zobowiązany jest zatem do dokonania zgłoszenia do CRBR.

Czy tak samo będzie w przypadku fundacji rodzinnej?

Powyższe należy uznać za lukę prawną ustawodawcy – powstaje wątpliwość, czy w stosunku do fundacji rodzinnej obowiązek ma charakter warunkowy. W praktyce w przypadku fundacji rodzinnej powyższe przesłanki będą zapewne spełnione – jej osoby zarządzające będą pewnie zazwyczaj obywatelami Polski, dodatkowo stosunki gospodarcze w dużej mierze nawiązywane będą na terenie Polski. Niezależnie od powyższego, uzasadnione jest sprawne wprowadzenie zmiany art. 58 Ustawy AML poprzez odniesienie wprost do fundacji rodzinnej, co powinno pozwolić na uniknięcie wątpliwości w zakresie stwierdzenia, czy określone przesłanki zostały zrealizowane i czy mają zastosowanie do fundacji rodzinnej. Powstaje również pytanie, w jaki sposób obowiązki w tym zakresie będzie egzekwować organ nadzorujący CRBR.

Obowiązek zgłoszenia danych beneficjentów rzeczywistych obejmuje następujące dane: imiona i nazwiska, każde posiadane obywatelstwo, państwo zamieszkania, numer PESEL albo datę urodzenia - w przypadku osób nieposiadających numeru PESEL; informację o uprawnieniach przysługujących beneficjentowi rzeczywistemu.

Obowiązek powinien być realizowany w terminie 14 dni roboczych od dnia zdarzenia (np. powstania fundacji; zmian dotyczących danych beneficjentów lub danych fundacji rodzinnej).

Kto może być beneficjentem rzeczywistym fundacji rodzinnej?

Ustawa AML wprost wskazuje, kto może zostać uznany za beneficjenta rzeczywistego fundacji rodzinnej (stosowane są te same przesłanki, co w przypadku trustów), tj.

  • fundator;
  • członek zarządu,
  • członek rady nadzorczej,
  • beneficjent (w rozumieniu ustawy o fundacji rodzinnej) lub grupa osób, w których interesie powstała fundacja (jeśli nie da się określić beneficjentów),
  • inna osoba sprawująca kontrolę nad fundacją lub sprawująca w fundacji funkcje równoważne z powyżej wskazanymi.

Istotne jest, że konieczne jest wskazanie wszystkich osób, które mogą zostać uznane za beneficjentów rzeczywistych (nie jest możliwe ograniczenie kręgu tych osób, jeśli przesłanki zostały spełnione). Przy kilkudziesięciu osobach obowiązek ten może stanowić dużą trudność z perspektywy organizacyjnej. Dodatkowo, tak jak w przypadku innych podmiotów zobowiązanych do identyfikacji beneficjenta rzeczywistego rekomendowane jest, aby dokumentować przeprowadzaną analizę dotyczącą beneficjenta oraz monitorować na bieżąco wszelkie zmiany, które mogłyby podlegać obowiązkowi zgłoszenia. Należy mieć na uwadze, że niewypełnianie obowiązków związanych ze zgłoszeniem do CRBR zagrożone jest karą pieniężną w wysokości do 1 mln złotych.

Jawność danych ujawnionych w CRBR

Należy pamiętać, że CRBR jest jawny i bezpłatny, w związku z czym zarówno dane beneficjentów rzeczywistych, jak i samej fundacji rodzinnej, mogą zostać w bardzo łatwy sposób wyszukane. Budzi to poważne wątpliwości w zakresie jawności danych beneficjentów fundacji rodzinnej, którzy jednocześnie będą traktowani jako beneficjenci rzeczywiści i tym samym ich dane powinny zostać ujawnione w CRBR. Aktualnie regulacje dotyczące fundacji rodzinnej nie gwarantują żadnej prywatności osobom związanym z fundacją rodzinną (pojęcie beneficjenta rzeczywistego w ramach Ustawy AML jest bardzo szerokie). Z perspektywy fundatorów i samych beneficjentów aspekt poufności listy beneficjentów będzie mieć niesamowicie istotny walor (zwłaszcza, że fundator ma swobodę w zakresie tworzenia listy beneficjentów i nie zawsze musi wskazywać osoby z imienia i nazwiska) i może nawet wpływać na samą decyzję dotyczącą założenia fundacji rodzinnej.

Odpowiedzią na potrzeby w powyższym zakresie może okazać się wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) z dnia 22 listopada 2022 r. (dot. połączonych spraw C‑37/20 i C‑601/20), który stwierdził, że przepis zmieniający Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/849 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu w zakresie, w którym państwa członkowskie zapewniają, aby informacje o beneficjentach rzeczywistych podmiotów o charakterze korporacyjnym i innych podmiotów prawnych utworzonych na ich terytorium, były we wszystkich przypadkach udostępniane każdej osobie, jest nieważny. TSUE powołał się na prawo do poszanowania życia prywatnego oraz konieczność ochrony danych osobowych w kontekście celu ogólnego dyrektywy, stwierdzając, że nie jest konieczne, by informacje o beneficjentach rzeczywistych podmiotów, były
we wszystkich przypadkach udostępniane każdej osobie. Omawiany wyrok TSUE niestety nie skutkował jeszcze zmianami w zakresie Ustawy AML, jednak biorąc pod uwagę fakt, że gwarancje ochrony praw tych osób, na które wskazał TSUE w swoim orzeczeniu, nie są obecnie zapewnione, należy się w tym zakresie spodziewać podjęcia odpowiednich kroków przez polskiego ustawodawcę. Warto zaznaczyć, że przepisy w innych krajach, w których dostęp również był powszechny, zostały zmodyfikowane, a dostęp do danych beneficjentów rzeczywistych ograniczony.

Należy zatem zastanowić się nad zasadnością publicznego ujawniania danych beneficjentów rzeczywistych – w praktyce pewnie nie będzie możliwe całkowite wyłączenie tego obowiązku (mimo wszystko fundacja rodzinna może stanowić pretekst do nadużyć). Do rozważenia pozostaje albo ograniczenie dostępu do CRBR (np. poprzez konieczność wykazania interesu prawnego) albo ograniczenie kręgu beneficjentów rzeczywistych, którzy powinni być zgłaszani do CRBR. Oba rozwiązania wymagają aktywności po stronie ustawodawcy, a do tego czasu fundacje rodzinne nie mają wyjścia i muszą dostosować się do aktualnych rozwiązań prawnych.

Status instytucji obowiązanej i stosowanie środków bezpieczeństwa finansowego

Fundacja rodzinna nie ma statusu instytucji obowiązanej na gruncie przepisów Ustawy AML (nie spełnia przesłanek wskazanych w art. 2 ust. 1 Ustawy AML). Inne instytucje obowiązane - w związku z traktowaniem fundacji rodzinnej jako trustu – będą musiały wypełniać określone obowiązki instytucji obowiązanej w stosunku do fundacji rodzinnej. Mowa tutaj głównie o stosowaniu środków bezpieczeństwa finansowego, które zakładają, w szczególności identyfikację beneficjentów rzeczywistych fundacji rodzinnej lub ustalenie struktury własności i kontroli fundacji rodzinnej przy okazji nawiązywania stosunków gospodarczych czy dokonywania transakcji o charakterze okazjonalnym. W praktyce należy zatem nastawić się na dodatkową weryfikację danych dotyczących beneficjentów rzeczywistych przez inne podmioty (np. banki, notariuszy, doradców prawnych).

Zobacz także >> Fundacja rodzinna - nowe rozdanie w sukcesji przedsiębiorstw