1. Wyrok

W dniu 18 maja 2023 roku w Dzienniku Ustaw opublikowano wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2023 r. (sygn. akt P 12/18), w którym Trybunał zweryfikował konstytucyjność postępowania w zakresie wpisu do gminnej ewidencji zabytków (dalej: „GEZ”) zabytków nieruchomych wyznaczonych przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, tj. postępowania z art. 22 ust. 5 pkt. 3 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840). Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż ww. procedura wpisu do GEZ jest niezgodna z Konstytucją RP w zakresie w jakim ogranicza prawo własności poprzez brak zapewnienia właścicielowi zabytku nieruchomego gwarancji ochrony prawnej w toku takiego postępowania.

2. Konsekwencje ujęcia zabytku w GEZ

Do działań gminy należy m.in. ochrona obiektów zabytkowych, a realizacji tego zadania ma służyć właśnie GEZ. Wpis dokonywany jest na podstawie zarządzenia (nie decyzji administracyjnej) organu wykonawczego gminy, tj. wójta, burmistrza bądź prezydenta miasta, co czyni go aktem administracyjnym o charakterze wewnętrznym.

Do czasu publikacji omawianego orzeczenia przepisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami umożliwiały wójtowi/burmistrzowi/prezydentowi miasta na arbitralne ujęcie nieruchomości jako zabytku nieruchomego w GEZ, przy czym procedura włączania obiektu do GEZ i przygotowywania jego karty adresowej – nie była w żaden sposób sprecyzowana. Prowadziło to do sytuacji, gdzie każdy przejaw działania organu w tej kwestii był uznawany za zgodny z prawem, właściciel budynku nie miał zapewnionej możliwości ochrony przysługującego mu prawa własności przed wpisem do GEZ, a o stworzeniu karty adresowej zabytku dowiadywał się z reguły dopiero po fakcie.

Co istotne, w odróżnieniu od wpisu do rejestru zabytków, wpis nieruchomości do GEZ nie nakłada na jej właściciela szczególnych obowiązków, niemniej doniosłą i uciążliwą konsekwencją ujęcia danego obiektu w GEZ jest konieczność dokonania uzgodnień z wojewódzkim konserwatorem zabytków w celu uzyskania m.in. pozwolenia na budowę (rozbiórkę) budynku, czy też decyzji o warunkach zabudowy – co znacząco wpływa na zakres uprawnień wynikających z prawa własności, istotnie ograniczając je w praktyce.

3. Czy zabytki wpisane do GEZ pozostaną bez ochrony?

Po wyroku Trybunału w mediach pojawiły się głosy, iż omawiane orzeczenie może spowodować „uchylenie” gminnej ewidencji zabytków, co w konsekwencji skutkowałoby pozostawieniem wielu zabytkowych nieruchomości bez ochrony prawnej.

Należy jednak podzielić w tym miejscu stanowisko Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, że wyrok ten nie prowadzi do uchylenia gminnej ewidencji zabytków, jak również nie obejmuje on swoim zakresem zabytków, które zostały w niej uwzględnione z powodu wcześniejszego wpisu do rejestru zabytków lub do wojewódzkiej ewidencji zabytków.

Niemniej, dopóki nie dojdzie do zmian legislacyjnych zapewnianiających odpowiednią ochronę prawa własności właściciela nieruchomości, przede wszystkim przez umożliwienie mu uczestnictwa w procedurze wpisu do GEZ, to dokonywanie kolejnych wpisów do GEZ innych zabytków nieruchomych wyznaczonych przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków jest bezprawne.

4. Podstawa do wyeliminowania wpisu do GEZ z obrotu prawnego

W wyroku Trybunału Konstytucyjnego nie wskazano, iż wpisy do GEZ dokonane na podstawie częściowo niekonstytucyjnego przepisu nie podlegają wzruszeniu na podstawie art. 190 ust. 4 Konstytucji, co oznacza, iż orzeczenie to stanowi podstawę do wyeliminowania z obrotu prawnego wszystkich wpisów do GEZ dokonanych na gruncie przepisu uznanego przez Trybunał za częściowo niekonstytucyjny. Ponieważ możliwość wyznaczenia zabytku nieruchomego do GEZ przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków została wprowadzona nowelizacją z 2010 roku, tj. Ustawą z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 75, poz. 474), to w praktyce oznacza to, że wzruszalne będą wpisy dokonane dopiero po wejściu w życie tejże nowelizacji i na jej podstawie, tj. po dniu 5 czerwca 2010 r.

Doprowadzenie do usunięcia danego zabytku nieruchomego z GEZ może nastąpić w trybie skargi do sądu administracyjnego, który jest władny unieważnić zarządzenie, na podstawie którego doszło do ujęcia danego obiektu w GEZ (ze skutkiem od chwili wydania zarządzenia) bądź stwierdzić niezgodność z prawem takiego zarządzenia (ze skutkiem od daty uprawomocnienia się orzeczenia). Nadto wszczęcie takiego postępowania sądowoadministracyjnego może stanowić podstawę do zawieszenia postępowania o rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do GEZ.

Podsumowanie

Orzeczenie TK nie skutkuje nagłym brakiem ochrony tysięcy nieruchomości wpisanych do GEZ. Wpisy dokonane przed ogłoszeniem wyroku nadal pozostają w mocy, natomiast wyrok otwiera furtkę do wyeliminowania ich z porządku prawnego. Z kolei wykreślenie zabytku nieruchomego z GEZ pozwoli na jego rozbiórkę w sytuacji, gdy w międzyczasie nie zostanie on objęty inną formą ochrony.