Z początkiem czerwca 2019 r., po niemal pięciu latach prac Komisji Kodyfikacyjnej Ogólnego Prawa Podatkowego oraz licznych konsultacjach podatkowych, do Sejmu wpłynął zapowiadany projekt Nowej Ordynacji Podatkowej (dalej: NOP), który miał wprowadzić do polskiego systemu podatkowego mechanizmy ugodowego rozwiązywania sporów z organami podatkowymi. Niestety, od momentu skierowania prac do Komisji Finansów Publicznych w lipcu 2019 r., prace nad NOP zostały wstrzymane.

Chociaż wszystko wskazuje na to, że NOP nie wejdzie w życie zgodnie z dotychczasowymi zapowiedziami, tj. z początkiem 2020 r., lecz prawdopodobnie z początkiem 2021 r., to warto odnieść się do projektowanych rozwiązań, ponieważ takie rozwiązania są potrzebne. Warto zwrócić uwagę, że projektowane mechanizmy realizują w pewnym zakresie również założenia wynikające z Kodeksu podatników Unii Europejskiej (dalej: Kodeks podatników UE), w szczególności w zakresie wzmocnienia pozycji podatnika w jego relacjach z organami podatkowymi.

Kodeks podatników UE jest jedną z inicjatyw wymienionych w planie działania przyjętym przez Komisję Europejską w dniu 6 grudnia 2012 r., mającą na celu wsparcie działań na rzecz zwalczania oszustw podatkowych i uchylania się od opodatkowania. Kodeks podatników UE stanowi zbiór niewiążących zasad, który państwa członkowskie powinny traktować jako wzór do naśladowania oraz wdrożyć w odniesieniu do relacji na linii podatnik – organy podatkowe. W Kodeksie podatników UE zwraca się uwagę na potrzebę wprowadzenia możliwości zawierania przez podatników umów z administracjami podatkowymi w zakresie dotyczącym ich spraw podatkowych oraz podjęcia (w stosownych przypadkach) przez podatników dialogu z tymi administracjami podatkowymi. Zgodnie z założeniami Kodeksu podatników UE, administracje podatkowe powinny rozpatrzyć wszelkie przypadki konfliktów czy sporów i zareagować w sposób profesjonalny i obiektywny.

Uzasadnienie projektu NOP odnosi się również do podstawowych zasad prawa podatkowego, będących zbiorem najważniejszych praw i obowiązków regulujących relacje między podatnikami a administracją podatkową oraz będących odpowiednikiem zasad określonych w ustawodawstwie europejskim, tj. zasady informowania i wsparcia, współdziałania zobowiązanego z organami podatkowymi oraz rozstrzygania wątpliwości co do treści przepisów prawa na korzyść zobowiązanego.

Podstawowym mechanizmem ugodowego rozwiązywania sporów przewidzianym przez projekt NOP jest Program Współdziałania, będący realizacją polskiej koncepcji horyzontalnego monitoringu (ang. co-operative compliance). Program Współdziałania stanowi formę dobrowolnego nadzoru nad prawidłowością wypełniania obowiązków podatkowych przez strategicznych podatników (którzy wykazują przychód w roku podatkowym w wysokości przewyższającej 50 mln euro), przy jednoczesnym zmniejszeniu kosztów jego realizacji. Program Współdziałania zobowiązuje podatników m.in. do dobrowolnego i prawidłowego wykonywania obowiązków podatkowych oraz posiadania skutecznych i adekwatnych ram wewnętrznego i zewnętrznego nadzoru podatkowego, w tym sprawowanego przez niezależnego audytora. Efektem takiej współpracy z organami podatkowymi jest w szczególności możliwość zawierania wiążących porozumień podatkowych pomiędzy podatnikiem a organem podatkowym, gwarantujących przestrzeganie przez obie strony ustaleń w zakresie kwestii spornych lub wątpliwych w zakresie (i) interpretacji indywidualnych przepisów prawa podatkowego, (ii) porozumień w zakresie ustalania cen transferowych (APA), (iii) opinii zabezpieczających, (iv) ustalania wysokości uproszczonych zaliczek na podatek, a także (v) wszelkich innych kwestii niezbędnych do prawidłowej realizacji umowy o współdziałanie.

Oprócz Programu Współdziałania, w ramach koncyliacyjnych metod rozwiązywania sporów podatkowych, projekt NOP przewiduje m.in. instytucję mediacji i zawieranej w jej ramach umowy podatkowej. Kierując się doświadczeniami państw, NOP przewiduje możliwość porozumiewania się pomiędzy podatnikiem a organem podatkowym przy udziale neutralnej i bezstronnej osoby trzeciej – mediatora. Zaletą tej instytucji jest z pewnością jej dobrowolność oraz możliwość wykorzystania jej wszędzie tam, gdzie może być zawarta umowa podatkowa. Z uzasadnienia do projektu NOP wynika, iż zawarcie umowy w ramach postępowania mediacyjnego może być stosowane, m.in. w procesie dowodowym, dotyczącym ustalenia stanu faktycznego sprzed wielu lat, a także wartości transakcji, czynności lub zdarzeń (np. wartości nieruchomości) bez powoływania biegłego czy rodzaju uznaniowych ulg podatkowych (np. ilości rat lub terminu odroczenia płatności podatku).

Wprowadzenie rozwiązań przewidzianych w projekcie NOP, dotyczących zarówno konsensualnego załatwiania spraw podatkowych (konsultacje skutków podatkowych transakcji, umowy o współdziałanie), jak też efektywnego modelu postępowania (uproszczony tryb rozwiązywania spraw, w tym dotyczący bagatelnych kwot podatku, postępowanie reprezentatywne), powinny przyczynić się do zmniejszenia kosztów i jednocześnie, zwiększenia efektywności prowadzonych postępowań podatkowych.

Niemniej jednak, nie wszystkie z proponowanych rozwiązań będą łatwo dostępne dla podatnika – za skorzystanie z procedury konsultacyjnej przewidzianej w NOP należy zapłacić ok. 1% wartości transakcji, zaś umowa o współdziałanie ma dotyczyć tylko podatników o istotnym znaczeniu gospodarczym lub społecznym. Nowe rozwiązania stawiają także liczne wyzwania przez fiskusem, ponieważ projekt NOP nie zawiera regulacji dotyczącej konsekwencji zastosowania się podatnika do stanowiska przedstawionego przez organ podatkowy czy konsekwencji niedotrzymania przez podatnika obowiązków wynikających z zawartej z organem umowy.

Mimo wyzwań i trudności, jakie może przynieść wprowadzenie mechanizmów koncyliacyjnego rozwiązywania sporów, takie rozwiązania są niewątpliwie potrzebne i pozwolą w wielu sytuacjach na szybsze i znacznie bardziej efektywne kończenie sporów podatkowych, jak również przyczynią się do poprawy relacji na linii podatnik – organ podatkowy.