Organy podatkowe nie mogą bezkrytycznie przyjmować ustaleń z decyzji podatkowych – nawet ostatecznych – wydanych wobec innych podatników, czując się jednocześnie zwolnione z obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego wobec podatnika. Takie ważne wytyczne dla postępowań dowodowych w sprawach związanych z zarzutem świadomego udziału podatnika w oszustwie VAT, bądź braku jego należytej staranności, przekazał TSUE w wydanym 16 października 2019 r. wyroku.

Wykorzystanie decyzji z innych spraw w postępowaniu wobec podatnika

Sprawa dotyczyła sytuacji, w której organ podatkowy wydając niekorzystną dla podatnika decyzję w zakresie VAT oparł w całości swoje stanowisko na dokumentach pozyskanych w toku innych spraw, niedotyczących tego podatnika lecz innych podmiotów, u których stwierdzono, że podmioty te uczestniczyły w oszustwie podatkowym VAT oraz nie dochowywały należytej staranności. Ustalenia te – choć odnosiły się do innych niż podatnik podmiotów, a podatnik nie mógł się do nich odnieść w toku tamtych postępowań (nie był ich stroną) – organ przełożył wprost w decyzji wydanej wobec podatnika, nie prowadząc już żadnego odrębnego postępowania dowodowego wobec podatnika.

Stanowisko TSUE

W kontekście takiej praktyki organów podatkowych TSUE wskazał, że prawo Unii nie przewiduje zasad dotyczących sposobu przeprowadzania dowodów w przypadku oszustw związanych w VAT, zatem te dowody muszą zostać ustalone przez organ podatkowy zgodnie z zasadami dotyczącymi przeprowadzania dowodów przewidzianymi przez prawo krajowe i muszą to być dowody obiektywne. Co jednak kluczowe, zarówno przepisy jak i praktyka krajowa nie mogą naruszać skuteczności prawa Unii i muszą przestrzegać praw gwarantowanych przez to prawo, a w szczególności przez Kartę praw podstawowych Unii Europejskiej.

Zasady unijne oznaczają zaś, że przyznanie ostatecznej decyzji administracyjnej stwierdzającej istnienie oszustwa wobec podatnika, który nie był stroną w postępowaniu prowadzącym do takiego stwierdzenia, jest sprzeczne z ciążącym na organie podatkowym obowiązkiem do obiektywnego i bezstronnego zbadania wszystkich okoliczności pozwalających na wyciągnięcie wniosku, że podatnik widział lub powinien był wiedzieć, że transakcja, na którą się powołano w celu uzasadnienia prawa do odliczenia, była związana z oszustwem. Innymi słowy, organ podatkowy nie może zaniechać prowadzenia rzetelnego i obiektywnego postępowania dowodowego wobec podatnika, poprzestając jedynie na materiałach pozyskanych z innych spraw, wobec innych podmiotów. Jest to uzasadnione m.in. tym, że w tych innych sprawach podatnik nie miał możliwości aktywnego uczestnictwa, przedstawiania swoich racji, okoliczności czy dowodów.

Trybunał zwrócił także uwagę, że podatnicy powinni mieć w toku sprawy wgląd w dokumenty i akta tej sprawy tak, aby móc skutecznie przedstawiać swoje racje i realizować przysługujące im prawo do obrony, w tym w oparciu o tzw. zasadę równości broni (równości procesowej stron). Nie jest zatem zdaniem TSUE zgodne z prawem UE odmawianie podatnikowi dostępu do akt sprawy – chyba, że stoi za tym ważny interes publiczny lub prawa innych podmiotów do tajemnicy. Kwestie te powinny być jednak każdorazowo zważone i ocenione, w świetle wskazanych wyżej zasad, co może uzasadniać np. udostępnienie podatnikowi części tych materiałów. W tym zakresie należy wskazać, że stosunkowo często praktyka organów podatkowych w Polsce odbiega od wytycznych wskazanych w przywołanym orzeczeniu, gdyż organy podatkowe arbitralnie pozbawiają podatnika wglądu w cały materiał dowodowy pozyskany z innych postępowań lub anonimizują go w taki sposób i w takim zakresie, że nie jest możliwe odczytanie ich sensu, czy znaczenia. W takich przypadkach, prawo podatnika do obrony może być naruszane.

Wnioski płynące z wyroku

Wskazany wyrok stanowi ważną wskazówkę przede wszystkim dla organów podatkowych aby te w toku prowadzonych postępowań nie uwzględniały bezkrytycznie materiałów dowodowych, nawet zgromadzonych w toku spraw karnych, dotyczących innych podmiotów niż podatnik. Zarówno unijne jak i krajowe zasady prowadzenia postępowania podatkowego nakazują bowiem przede wszystkim obiektywne zbadanie stanu faktycznego i wszystkich okoliczności danej sprawy oraz zapewnienie czynnego udziału strony w tym postępowaniu. Nie bez znaczenia pozostaje w tym aspekcie często pomijana przez organy podatkowe zasada zaufania. Warto przy tym podkreślić, że w wielu orzeczeniach związanych z zarzutem braku należytej staranności VAT, czy świadomego udziału w oszustwie VAT sądy administracyjne zwracają uwagę właśnie na te wartości i fundamentalne zasady, na które zwrócił uwagę TSUE w omawianej sprawie, nie pozwalając by efektywnie pozbawiono podatnika prawa do obrony. Czy jednak nie warto, by w pierwszej kolejności organy podatkowe równie wnikliwie analizowały te kwestie?

Z wyroku płyną również ważne wskazówki dla podatników, by w prowadzonych sporach podatkowych – w szczególności w odniesieniu do zarzutów braku należytej staranności czy świadomego udziału w oszustwie VAT, gdzie badanie okoliczności faktycznych i ich właściwa interpretacja odgrywają kluczową rolę – szczególną uwagę przywiązywać do rzetelnego prowadzenia postępowania dowodowego oraz do zapewnienia poszanowania praw podstawowych podatnika wynikających z Karty praw podstawowych Unii Europejskiej i innych fundamentalnych zasad UE. Zarzuty procesowe w tym zakresie mogą okazać się bowiem skuteczne.