Postanowienia dotyczące zakazu konkurencji są częstymi elementami umów cywilnoprawnych. Mają one na celu ochronę interesów przedsiębiorców zarówno w czasie obowiązywania, jak i (nierzadko) również po ustaniu stosunku prawnego. Jaki jest ich cel? Uchronić spółkę przed działaniami, które mogłyby jej zaszkodzić. W umowach business-to-business (B2B) takie postanowienia zazwyczaj dotyczą zakazu świadczenia usług dla konkurencji, a także zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej na własny rachunek.

(Dalsza część artykułu pod materiałem wideo)

Zobacz film: Należyta staranność

Zapraszamy na film, w którym wyjaśniamy zasady dotyczące tzw. należytej staranności, czyli procesu, który może nas uchronić przed negatywnymi skutkami niepoprawnych rozliczeń podatkowych.

Czym jest zakaz konkurencji na gruncie VAT?

Przechodząc do analizy zakazu konkurencji w pierwszej kolejności należy przyjrzeć się definicji „świadczenia usług”. Zgodnie z ustawą o VAT, przez świadczenie usług należy rozumieć między innymi zobowiązanie do powstrzymania się od dokonania czynności lub do tolerowania czynności lub sytuacji. Przez świadczenie należy zatem rozumieć każde zachowanie, na które składać się może zarówno działanie, jak i zaniechanie działania (powstrzymanie się od działania, nieczynienie, tolerowanie).

Należy w tym miejscu zauważyć, że kwalifikacja danego świadczenia jako czynności opodatkowanej (usługi) wymaga jednak zaistnienia dodatkowych elementów, takich jak odpłatność czy wystąpienie beneficjenta tego świadczenia. W przypadku zakazu konkurencji zwykle występuje wynagrodzenie pieniężne należne podmiotowi zobowiązanemu do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej. Wystąpienie wynagrodzenia z tytułu zakazu konkurencji zasadniczo może kwalifikować takie zachowanie do czynności opodatkowanych na podstawie przepisów ustawy o VAT.

Zwracamy jednak uwagę, że usługą (czynnością opodatkowaną) będzie tylko takie świadczenie, w przypadku którego istnieje bezpośredni konsument, beneficjent świadczenia odnoszący pewną korzyść o charakterze majątkowym. Beneficjentem zakazu konkurencji jest podmiot, wobec którego obecny / były współpracownik zobowiązał się do powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej. Nie ulega wątpliwości, że podmiot ten czerpie z tego tytułu korzyści i służy to zabezpieczeniu jego interesów. Zobowiązanie do powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej, co do zasady, można więc uznać za usługę podlegającą opodatkowaniu VAT.

Zakaz konkurencji w praktyce

W ostatnim czasie Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 20 czerwca 2023 r. (I FSK 1783/20) oddalił skargę kasacyjną fiskusa, który spierał się ze spółką o podatkowe konsekwencje zakazu konkurencji dla byłego zarządu.

Spór zaczął się od wniosku o interpretację. Wystąpiła o nią jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, powołana do prowadzenia likwidacji kopalń. A jej wątpliwości dotyczyły głównie tego, czy odprawa w wysokości 3-krotności wynagrodzenia oraz odszkodowanie z tytułu powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej, wypłacone na rzecz byłych zarządzających, podlegają opodatkowaniu VAT. Sama spółka była przekonana, że nie.

Organ potwierdził jej stanowisko, ale tylko w kwestii odprawy. Jeśli chodzi o odszkodowanie z tytułu przestrzegania zakazu konkurencji, zdaniem organu podlega opodatkowaniu VAT. Jest to bowiem wynagrodzenie za świadczenie usług, które powinno być udokumentowane fakturą.

Dyrektor KIS stwierdził też, że od odszkodowania za zakaz konkurencji spółka będzie miała prawo do odliczenia podatku, ale w zakresie, w jakim czynności te będą wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych, czyli z uwzględnieniem art. 90 ustawy o VAT.

Spółka stała przy swojej wykładni przepisów, wniosła skargę do sądu i wygrała. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach nie kwestionował co prawda, że czynność polegająca na powstrzymaniu się od działalności konkurencyjnej dla spółki w zamian za wynagrodzenie, ma charakter odpłatny. Niemniej nie zgodził się z organem, że odszkodowanie za zakaz konkurencji podlega opodatkowaniu VAT,  jako wynagrodzenie za świadczenie usług.

Zdaniem WSA urzędnicy nie zauważyli, że w spornej sprawie zarządzający nie posiadają statusu podatnika VAT. Co prawda zgodnie z orzecznictwem nie należy automatycznie przyjmować, że np. kontrakt menedżerski nie może zostać zaliczony do samodzielnie wykonywanej działalności gospodarczej w rozumieniu VAT. Oznacza to, że każdorazowo należy przeprowadzić analizę jego treści w celu ustalenia, czy ma on cechy charakterystyczne dla stosunku pracy, czy też dla umowy cywilnoprawnej realizowanej w ramach działalności gospodarczej.

W spornej sprawie działalności zarządzających nie można przypisać warunku samodzielności oraz ryzyka gospodarczego, które stanowią immanentną cechę działalności gospodarczej w rozumieniu ustawy o VAT. A wobec spełnienia wszystkich warunków z art. 15 ust. 3 pkt 3 ustawy o VAT, zarządzający nie mogą zostać uznani za podatników wykonujących samodzielnie działalność gospodarczą.

Tym samym, WSA zgodził się ze spółką, że odszkodowanie za zakaz konkurencji w spornym przypadku należy potraktować tak samo jak odprawę w wysokości 3-krotności wynagrodzenia stałego.

NSA po stronie spółki

Do podobnych wniosków doszedł też NSA. Zgodził się, że dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie miały jej okoliczności. Przede wszystkim to, czego miał dotyczyć zakaz konkurencji i co było głównym jego powodem. WSA słusznie wiązał zakaz konkurencji z tym, co dany podmiot wcześniej pozyskiwał i co wykonywał w ramach relacji, która go łączyła ze spółką.

Jak tłumaczył NSA, zakaz konkurencji był ściśle związany z wykonywaniem głównego świadczenia działalności. W tym zakresie osoba pełniąca funkcje zarządcze w spółce nie działała w charakterze podatnika VAT. Zdaniem sądu status tej osoby nie zmienił się po ustaniu umowy, czyli w okresie wiążącego ją zakazu konkurencji.

Jakie są kluczowe wnioski z orzeczenia?

Po pierwsze, NSA potwierdził, że zobowiązanie do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej może być traktowane jako usługa opodatkowana VAT, jeśli jest świadczona przez podatnika VAT w ramach jego działalności gospodarczej.

Po drugie, kluczowym elementem decydującym o opodatkowaniu VAT jest status podatnika. Osoba, która nie prowadzi działalności gospodarczej w rozumieniu ustawy o VAT, nie jest zobowiązana do naliczenia VAT od wynagrodzenia za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej.

Po trzecie, sąd podkreślił konieczność każdorazowej analizy treści umowy, w której przewidziano zakaz konkurencji, w celu ustalenia, czy świadczenie to ma charakter działalności gospodarczej, a tym samym podlega VAT.

W Twoich umowach z kontrahentami pojawia się zakaz konkurencji? Sprawdź co powinieneś zrobić:

  • Przeanalizuj postanowienia umowne i pamiętaj, że umowa jest podstawowym nośnikiem informacji o charakterze świadczenia.
  • Zweryfikuj status podatnika z perspektywy przesłanek, o których mowa w art. 15 ust. 3 ustawy o VAT, bowiem to one mogą przesądzić czy dane czynności podejmowane są w ramach działalności gospodarczej.
  • Bądź na bieżąco z otoczeniem prawnym, które stale się zmienia. Regularne konsultacje z doradcami pomogą Ci uniknąć nieprzyjemnych niespodzianek.

W obliczu rosnącej aktywności organów podatkowych (a wkrótce i Państwowej Inspekcji Pracy), proaktywne działanie staje się kluczem do sukcesu. Nie czekaj, aż będzie za późno – skontaktuj się z nami już dziś.

Zapoznaj się z pełną ofertą: Doradztwo VAT